Recension i Emanuele Banfi

Recension i Emanuele Banfi -  Ekstrakt nga Revista Italiane e Gjuhësisë dhe Dialektologjisë, 2009. 


(Përktheu nga italishtja në shqip Brunilda Ternova) 

Stefani i Bizantit na tregon ekzistencën në territorin ilir, të një qyteti të quajtur Sardos, banorët e të cilit quheshin Sardēnoi. Dhe, për më tepër, Sardeis (ose Sardies, ose Sardīs), ishte gjithashtu një qytet i rëndësishëm në Azinë e Vogël, kryeqyteti i Lidias së lashtë. Kemi të bëjme - siç ndodh shpesh në ato raste që kanë të bëjnë me ilirishten Sardos - me një lajm që nuk dihet sesi ka mbërritur tek dijetari bizantin, i cili, e përhapi nëpërmjet shkrimeve, duke mundësuar mbërritjen e saj deri në ditet tona. Është e sigurtë se historia e lashtë e Sardenjës është ende kryesisht e mbushur me probleme dhe ideja se qytetërimi i lashtë Sardenjas mund të ketë diçka të përbashkët me mjedisin ilirë mund të jetë - në bazë të dijetarit bizantin - një hipotezë pune për tu testuar dhe për tu provuar duke u bazuar tek të dhënat empirike: pra një hipotezë pune, praktikisht një nga të shumtat.

Kjo është ajo që ështe përpjekur të realizoje - në një libër goxha të ngjeshur, të pasur në doktrinë dhe me shumë informacione - Alberto G. Areddu, studiues sardenjas, hetues i pasionuar i ngjarjeve historike dhe gjuhësore të atdheut të tij ...
Studimi është ndarë në tre seksione specifike:

- I pari shqyrton një seri të fjalëve të dëshmuara nga kompetencat gjuhësore të folësve të zonave të Ogliastra-Barbagia e cila është zona e fundit e rajoneve sardenjase që ka përthithur proçesin e latinizimit.

- Seksioni i dytë diskuton problemin e elementëve që zakonisht i atribuohen një substrati të papërcaktuar dhe që pas një analize të kujdeshme mund të interpretohen si elementët e adstrat-it, e më saktësisht, të një adstrat-i  të përbashkët ballkanik me atë sardenjas.

- Në pjesën e tretë shqyrton të dhënat e toponimeve: terrenin kompleks të studimit për zgjidhjen e të cilit, gjuhësia duhet gjithmonë të përballoj të dhënat historiko-arkeologjike dhe antropologjiko-kulturore. Sipas Areddu-t, shumica e problemeve të historisë gjuhësore të Sardenjës së lashtë, të konsideruara deri më tani si një cruces (shq. peshë kryqi) i vërtetë, do të zgjidhet në qoftë se materialet gjuhësore interpretohen nën dritën e 'zgjidhjes ilire', e cila konsiderohet nga autori si “më realistja” (f. iii).  

Areddu vëren se Sardenja dhe territori shqiptar kanë shumë ngjashmëri midis tyre: të dy janë rajone të paarritshëme, ku deti është padyshim i rëndësishëm dhe ku mungon një traditë gjuhësore ‘detare’ autoktone. Për të dyja zonat gjeo-gjuhësore, është e vështirë gjetja e burimeve primitive: është e vërtetë që gjuha sarde ka në mënyrë të qartë një gjuhë mëmë, dhe ajo është latinishtja, e mbivendosur në një substrat gjuhësor të ndërlikuar dhe aspak të qartë; është e vërtetë se shqipja është e ndarë midis shumë etërve të supozuar: së pari, ilirishtja (dia) sistem gjuhësorë me origjinë indo-evropiane i përhapur në substratin Anadoll-Egje pikërisht në pjesën perëndimore të Ballkanit, e me sa duket, ende e fortë në epokën e hershme mesjetare në kohën e dyndjeve sllave. Një tjetër at i gjuhës shqipe mund të jetë ai Thrak, sistem indo-evropian lindor i karakterizuar nga fonetizëm tipik “satem” dhe nësë “qëndrojne” përputhjet midis Shqipes dhe Rumanishtes, një tjetër përbërës që duhet të konsiderohet si bazë e shqipes është dako-mesia: një sistem indo-evropian i folur në zonën qëndrore të Ballkanit, ku mund të kenë jetuar paraardhësit e shqiptarëve modernë, para migrimit në Ballkanin Perëndimor.  

Përtej Adriatikut, kemi segmentin tjetër të ilirishtes, të famshmen gjuhën Mesapishte e përhapur në zonen e Pulias aktuale (sidomos në Salento) me siguri në mijëvjeçarin e parë para Krishtit, e që më pas do të vdesë nën presionin e latinishtes. Me fjalë të tjera, përbërës iliro-egjeas si rezultat i lëvizjeve të popullsisë në zonën ballkanike, kanë marrë rrugën nëpërmjet Mesdheut perëndimor nën emrin e të ashtëquajturve Sardhana, dhe pasi kanë mbërritur në Sardenjë duke sjellë një qytetërim të organizuar nëpërmjet një edukimi të fortë ushtarak, kanë hedhur bazat e asaj që quhet qytetërim nuragjik, i cili shtrihet në të gjithë ishullin (i njohur gjithashtu edhe në Korsikë).  

Kërkimet gjenetike tregojnë për një specifikë të komponentit gjenetik saredenjas: një masë e madhe e popullsisë së Sardenjës i perkët periudhës së Paleolitit dhe Mesolitit dhe ëshë e lidhur me grupet e vendosura në zonën galezo-iberike; mbi të eshtë shtuar gjatë Neolitit një komponent i ri, këtë herë me origjinë lindore e më saktë nga Egjeu. Ky komponent, me përhapjen e kulturës nuragjike, ka populluar territorin e banuar nga fiset e mëparëshme. Nga bashkimi ndërmjet këtyre komponentëve dhe, më pas, nga mbivendosja latine, do të ketë lindur diasistemi i të folurës sarde, pra e ‘sardishtes’  tout-court,  e përcaktuar nga autori për të veçantat e saja (f. viii) si një “jo-gjuhë romance; një ishull interesant me ruajtje të mira leksikore (më pak morfo-sintatikore) të një lloj latiniteti në kontakt me botën e Magna Graecia”....

Versione in lingua italiana 

LA RECENSIONE DI EMANUELE BANFI

(Estratto da Rivista Italiana di Linguistica e dialettologia 2009)

 Stefano di Bisanzio riporta l’esistenza, in territorio illirico, di una città denominata Sardos, i cui abitanti erano detti Sardēnoi. E, del resto, Sardeis (o Sardies, o Sardīs) era anche una importante città dell’Asia Minore, la capitale della antica Lidia. Si tratta, come spesso capita in casi come quello relativo alla illirica Sardos, di una notizia arrivata chissà come al dotto bizantino, il quale, l’ha poi divulgata e l’ha fatta arrivare, per il tramite della memoria scritta, fino a noi. Ciò che è certo è che la storia antichissima della Sardegna è in buona misura ancora irta di problemi e che l’idea che l’antica civiltà sarda debba in qualche modo avere qualcosa in comune con l’ambiente illirico può essere, sulla scorta della notizia del dotto bizantino, un’ipotesi di lavoro da verificare e da provare sulla base di dati empirici: un’ipotesi di lavoro, appunto, una tra le altre. È quello che ha cercato di fare, in un libro di dimensioni corpose, ricco di dottrina e di molte informazioni, Alberto G. Areddu, studioso sardo, appassionato indagatore delle vicende storiche e linguistiche della sua terra...

Il lavoro appare articolato su tre sezioni ben distinte:
- Nella prima vengono esaminate una serie di parole, attestate nella competenza linguistica dei parlanti dell’Ogliastra-Barbagia, l’ultima area ad avere assorbito, tra le regioni sarde, il processo di latinizzazione. - Nella seconda sezione viene discusso il problema di elementi normalmente attributi ad un non meglio precisato sostrato e che, invece, ad un’analisi più attenta possono essere interpretati – secondo l’A. – come elementi di adstrato, e, più precisamente, di un adstrato che accomunerebbe l’area balcanica con l’area sarda.
- Nella terza sezione vengono esaminati dati toponomastici: terreno d’indagine complesso e per la cui soluzione la linguistica deve fare sempre i conti con i dati storico-archeologici e con quelli antropologico-culturali. Secondo l’A. buona parte dei problemi della storia linguistica della Sardegna antica, considerati fino ad ora come vere e proprie cruces, si risolverebbero se i materiali linguistici fossero interpretati alla luce della ‘soluzione illirica’, considerata dall’A. come (p. iii) “la più realistica”. L’A. osserva che la Sardegna e l’ambiente albanese presentano molti punti di contatto: entrambe sono regioni impervie, nelle quali il mare ha evidentemente un ruolo importante e tuttavia curiosamente prive, entrambe, di una tradizione linguistica ‘marinara’ autoctona. Ancora, per entrambe le aree geolinguistiche, difficile è il risalire alle fonti primigenie: è vero che il sardo ha una madre lingua evidente, ed essa è il latino, sovrappostosi su una situazione di sostrato linguistico complessa e tutt’altro che chiara; ed è pur vero che l’albanese si suddivide tra più padri putativi: innanzi tutto l’illirio, (dia)sistema linguistico di matrice indo-europea diffuso su un sostrato anatolico-egeo proprio della parte occidentale dei Balcani e, a quanto sembra, ancora vivace in età alto-medievale, al momento delle invasioni slave.
Altro padre dell’albanese potrebbe essere il trace, sistema indo-europeo orientale caratterizzato da un fonetismo tipicamente ‘satem’ e, se ‘tengono’ le concordanze tra albanese e rumeno, un’altra componente da considerare alla base dell’albanese sarebbe il daco-misio: un sistema di matrice indo-europea parlato in un’area centrale dei Balcani ove avrebbero soggiornato, prima della loro migrazione verso l’Occidente balcanico, gli antenati dei moderni albanesi.
Al di là dell’Adriatico, segmento dell’illirio è, come ben noto, il messapico, lingua italica diffusa nelle attuali Puglie (e soprattutto nel Salento) sicuramente nel primo millennio a.C. e poi estintasi in forza della pressione del latino. In altre parole una componente illirico-egea, in conseguenza di movimenti di popolazioni che interessarono l’area balcanica, avrebbero preso la via delle rotte mediterranee occidentali e – nella veste dei cosiddetti Sardhana – sarebbe approdata in Sardegna, avrebbe civilizzato l’isola, l’avrebbe organizzata attraverso un sistema di forte matrice militare e vi avrebbe posto le premesse per quella che sarebbe diventata la civiltà nuragica, estesa in tutta l’isola (ma non ignota anche in Corsica).
La ricerca genetica mostra per altro le specificità della componente etnica sarda: in larga misura la popolazione della Sardegna risalirebbe al Paleolitico e al Mesolitico e sarebbe connessa con gruppi stanziati in area gallo-iberica; su di essa si sarebbe aggiunta, nel Neolitico, una nuova componente, questa volta di provenienza orientale, o, per la precisione, egea. Questa avrebbe occupato, con la diffusione della cultura nuragica, il territorio abitato dalle tribù precedenti. Dalla fusione tra queste componenti e, successivamente, dalla sovrapposizione del latino, sarebbe nato il diasistema delle parlate sarde, del ‘sardo’ tout-court quindi, definito dall’A., per le sue peculiarità, (p. viii) una “non-lingua romanza; un interessante isolotto con buone conservazioni lessicali (meno morfosintattiche) di una certa latinità a contatto con il mondo della Magna Grecia”....

 link: http://web.tiscali.it/sardoillirica/sardoillirica/la_recensione_di_emanuele_banfi.htm