Kjo ese eshte paraqitur prane Katedres se Studimeve Bizantine ne Universitetin e Bolonjes me titullin “Figure del femimnile nel mondo bizantino”.
(shqipëroi dhe redaktoi: Brunilda Ternova)
Gruaja gjatë gjithë historisë, edhe pse ka qenë gjithmonë figura
kryesore e shoqërisë, mbrojtëse dhe krijuese e jetës, duke u bërë kështu
jo vetëm kujdestare por edhe garantuese e racës njerëzore, shpesh ka
qenë viktimë e mizorive dhe tmerreve më të mëdha si brenda qytetërimeve
të lashta ashtu edhe atyre moderne. Në shoqërinë bizantine, në shumë
raste, figura femërore përshkruhej në mënyrë negative duke u përcaktuar
si “e keqe” dhe “e pamëshirshme”. Përshkrimi që i është bërë Teodorës
(527 – 548 erës së re), bashkëshortes së Justinianit, në “Historia
Arcana” nga Prokopi i Cezaresë është një shembull i qartë. Fakti që
Teodora ndikonte në legjislacionin e bashkëshortit, duke i’u kundërvënë,
është një shembull i mjaftueshëm për Prokopin që ta përshkruajë atë si
“të pabesë” dhe “mizore”. [i] Prokopi shkruan: “… Pra Teodora ishte
kundër dhe me një kokëfortësi mizore në shpirt, të atillë aq sa askush
nuk mundte ta këshillonte ose qortonte ndonjëherë kur ajo ishte duke
mëkatuar; … “ (Prokopi, Historia Arcana 15 , Vellimi II) [ii]. Kjo grua e
përshkruar në këtë mënyrë duket gati “e pushtuar nga e keqja”, gati e
demonizuar dhe e shurdhër ndaj këshillave të të tjerëve edhe kur
gabonte. Prokopi duke i’u referuar sferës fetare na sjell në mënyrë
absolute konsideratën e parë negative përkundrejt figurës femërore: atë
që e përkufizonte gruan si frymëzuese dhe përgjegjëse të mëkatit
origjinal. [iii]
Si shoqëri patriarkale që ishte, Bizanti ushqente një qëndrim të
dyanshëm ndaj figurës femërore, duke e konsideruar atë si antitezë midis
Evës dhe Virgjëreshës Maria. [iv] Femra në fakt përshkruhet si një
qënie e ulët dhe e nënshtruar përkundrejt subjektit parësor që
konsiderohej të ishte mashkulli.[v] Përjashtoheshin në këtë kontekst
zonjat aristokrate ose ato që i përkisnin shtresave të larta dhe të
mesme të shoqërisë të cilat gëzonin më shumë liri dhe më shumë të
drejta, por që megjithatë, edhe ato mund të ishin subjekt i dënimeve të
tmerrshme, siç ishte praktika e përhapur në Perandorinë Bizantine e
prerjes së hundës. Pavarësisht nga kjo, shpesh herë femrat aristokrate
merrnin pjesë aktivisht në jetën politike e ndonjëherë edhe duke
kundërshtuar etërit e bashkëshortët e tyre. Irena dhe Teodora, të vejat e
perandorit Teofil, janë një shembull parësor: e para, Irena, mblodhi
Këshillin e Dytë të Nikesë në vitin 787 duke rivendosur kultin e ikonave
për një periudhë të shkurtër; e dyta, Teodora, ishte në krye të
rivendosjes së kultit të imazheve në vitin 843. [vi]
Shumica e dokumenteve të shkruara në lidhje me figurën e femrës në
shoqërinë bizantine u përkasin grave të shtresave të larta të shoqërisë.
Në disa raste, sidomos zonjat që i përkisnin familjeve aristokrate,
perandorake ose të shtresave të pasura të shoqërisë, e kalonin kohën e
lirë duke i’a përkushtuar kulturës, artit dhe shkrimit. Shembulli më i
njohur i veprave të letërsisë femerore bizantine është “Aleksiada” e Ana
Komnenit. [vii] Ngjitja në fronin perandorak të Komnenëve fillon me
Aleksin e parë, i cili do ti japë zanafillën shekullit të
Komnenëve.[viii] Në veprën e abatit Lorenzo Miniati “Le glorie cadute
dell’antichissima ed augustissima famiglia Comnena” botuar në vitin
1663, ekzistojnë disa dokumente interesante të cilat kanë të bëjnë me
gjenealogjinë e kësaj dinastie. [ix] Për hartimin e librit të tij,
Lorenzo Miniati i’u referohet disa teksteve greke të marra nga një
klerik tjetër kishtar, G.M. Gariofili, Kryepeshkop i Ikonos (shuguruar
më 18 shtator 1622 – vdes më 23 maj 1633). Kontributi i Kryepeshkopit
për punën e Miniatit është e tillë aq sa ai e identifikon si
këshilltarin dhe udhëzuesin e tij: “Aktualisht shënimet e dorëshkrimit
janë në dorë të imzot Gio. Matteo Gariofilo, Kryepeshkop i Ikonos dhe
historian i kulturës greke, të cilin e kam zgjedhur si udhërrëfyesin tim
në këtë përpjekje pune.” (ita. Et al presente gl’istessi Annotamenti
manoscritti, sono in potere di Monsignor Gio. Matteo Gariofilo
Arcivescovo d’Iconio historico greco, ch’Io mi son preso per guida in
questa mia fatica…”) [x]
Pas përkthimit në latinisht të teksteve, Lorenzo Miniati përpilon një
vepër në gjuhën italiane, në të cilën lavdëron të gjitha gratë e
dinastisë Komnene duke i përshkruan në mënyrë pozitive. Në këtë kontekst
është interesant pasazhi ku Miniati përshkruan Maria Komnenën, njërën
prej vajzave të Isak Komnenit që i përkiste brezit të dytë të dinastisë:
“Maria Komnena fëmija e tretë e Perandorit Isak, ishte Princeshë sa e
bukur aq edhe e virtytshme; gjente shumë kënaqësi në Poezi, Muzikë dhe
Pikturë. U martua me Kostandin Kantakuzenin i ashtëquajtur Kont
Perandorak meqënse ridhte nga Karli i Madh, Mbret i Francës; të cilit i
dha shtatë fëmijë, përkatësisht Xhovani, Zooi, Ana, Maria, Lukrecia,
Elena dhe Theodora. Princesha e bukur Zooi u martua me Vitorieno
Paleologo Viterbese, ambasador i Henrikut të V, Perandor i Perëndimit në
vitin 1100…” (ita. Maria Comnena terzo genita dell’Imperador Issacio,
era Prencipessa altre tanto bella, quanto dotata di virtù; e si dilettò
grandemente della Poesia, Musica, e Pittura. La sposò Costantino
Cantacuseno detto il conte Imperiale, per essere descendente da Carlo
Magno, Rè di Francia; al quale fecce sette figliuoli, cioè Giovanni,
Zooi, Anna, Maria, Lucretia, Elena, e Theodora. Zooi Prencipessa
gratiosissima fu maritata a Vitorieno Paleologo Viterbese, Ambasciatore
di Henrico Quinto Imperadore dell’Occidente, l’anno 1100…”) [xi]
Duke analizuar veprën e Lorenzo Miniati-it mund të arrihet në
përfundimin se rasti i Ana Komnenës, si figurë femërore e përkushtuar
ndaj kulturës, nuk është një rast i rrallë dhe i vetëm brenda kësaj
dinastie, përkundrazi, në të vërtetë shihet se figura të ndryshme
femrash që i përkisnin brezave të ndryshëm të familjes së Komnenëve
ishin të përkushtuara në poezi, muzikë, art dhe në kulturë. Deri tani
kemi folur për dy figura femërore të kundërta midis tyre, ku njëra,
Perandorja Teodora, pasqyrohet në mënyrë negative nga Prokopi i
Cezaresë, ndërsa tjetra, Maria Komnena, vlerësohet dhe përshkruhet nga
Miniati si një karakter pozitiv; e sidoqoftë, që të dyja i përkisnin një
shtrese të lartë shoqërore. Por çfarë ndodhte me ato që i përkisnin
shtresave më të ulëta? Sigurisht për gratë që jetonin në familje të
varfra, ose të paktën, më pak të pasura, jeta ishte shumë më e vështirë.
Ato e kalonin shumicën e kohës brenda mureve të shtëpisë ku dhe puna e
tyre fillonte herët në mëngjes e përfundonte vonë në mbrëmje. Përveç
punëve të ndryshme shtëpiake që përfshinin përgatitjen e ushqimit dhe
sigurimin në përgjithësi të nevojave parësore, gratë përkujdeseshin për
fëmijët, duke u marrë më shumë sesa meshkujt, me edukimin e tyre. Në
zonat fshatare, ku përqëndrohej pjesa me e madhe e aktiviteteve
prodhuese të shoqërisë së asaj kohe, gratë, përveç detyrave të
lartëpërmendura, merreshin gjithashtu edhe me punët bujqësore, sikurse
na pohon Patlagean: “Baza e vërtetë e shoqërisë dhe e aktivitetit
prodhues ishte fshati që banohej nga fshatarët”. [xii] Atë pak kohë të
lirë që mund të kishin e kalonin në kishë, njëri prej vendeve të pakta
ku gratë mund të flisnin dhe të kalonin kohën në shoqëri për të gjetur
një formë ngushëllimi emocionalo-psikologjik.
Një rol tjetër shumë i rëndësishëm i grave ishte kur vdiste njëri
prej anëtarëve të familjes. Në këtë drejtim citati në vijim i studiueses
A.M. Talbot është shumë kuptimplotë: “Ato ishin figurat më të
rëndësishme kur sillnin në jetë fëmijet, ato ishin nëna, ishin punëtore,
ishin infermiere; roli i tyre ishte i rëndësishëm kur një anëtar i
familjes vdiste. Ndihmonin në përgatitjen e trupit për ritualin e
varrimit, e lanin, e spërkasnin me erëza e vajra aromatike dhe e
vishnin. Më pas, në prag të varrimit, ishin gratë në krye të vajtimeve
që tregonin pikëllimin e tyre duke vajtuar, duke shkulur flokët nga
koka, duke shqyer faqet me thonjë, duke rrahur gjoksin, duke grisur
rrobat e tyre. Nuk ishin vetëm të afërmit e të ndjerit, por ishin edhe
“vajtueset” profesioniste me pagesë të cilat këndonin këngët e varrimit
duke lavdëruar virtytet e “të dashurit të humbur” e duke vajtuar vdekjen
e tij.” [xiii]
Edhe udhëtari turk Eviliya Ҫelebi gjatë vizitës së tij në jugun e
Shqipërisë në vitin 1670 na flet për zakone e tradita të ngjashme. Per
Gjirokastrën shprehet se: “ … çdo të diel, të gjithë të afërmit e të
vdekurit mblidhen së bashku në një shtëpi të ndërtuar në mënyrë te
improvizuar, duke paguar vajtueset profesioniste që qajnë, ulerijnet dhe
ankohen me forcë, duke ngritur një ankesë të madhe të qari … unë dyshoj
se Gjirokastra është “qyteti i vajtimit”. Është një çudi e madhe se si
vajtueset profesioniste drejtojnë vajtimin dhe ankimin me aq shumë
ndienjë – edhe më shumë se për të afërmit e tyre – për dikë që vdiq mbi
njëqind vjet më parë dhe që nuk kanë asnje lidhje. (Seyahatname VIII ,
355)”.[xiv]
Biografi i Gj. K. Skënderbeut, Marin Barleti, në librin e tij
“Historia de Vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis” (Romë,
1508-1510) na sjell pikërisht dëshminë për një vajtim të tillë që ai e
cilëson si “vajtimi i Lekë Dukagjinit” – njërit prej bashkëpunëtorëve më
të ngushtë të Skënderbeut -, i cili nga pikëllimi për vdekjen e këtij
të fundit “ … shkulte flokët dhe mjekrën duke qare dhe vajtuar”. Përsa i
përket zakoneve të varrimit të përshkruara më sipër, është e mundur të
gjejme një formë paralelizmi me ato tradita të cilat ende ekzistojnë në
disa zona rurale të Shqipërisë, pavarësisht se regjimi diktatorial pas
vitit 1944 u përpoq pa sukses ti luftonte dhe ti eliminonte. Veçanërisht
në disa vende dhe fshatra rurale malore shqiptare janë pikërisht gratë
të cilat, ende sot e kësaj dite, merren me përgatitjen e të ndjerit për
varrim: e lajnë, e veshin dhe e qajnë në kor gjatë përgjimit në një lloj
të kënduari që njihet si “kënga me ligje” (këngë zie). Në Shqipërinë
mesjetare këto doke dhe zakone janë praktikuar edhe nga burrat, ndërsa
në disa zona të Malit të Zi të populluara me shqiptarë etnikë, edhe sot e
kësaj dite meshkujt i ‘shoqërojnë’ gratë në aktivitetin që zhvillohet
gjatë përgjimit të të ndjerit si edhe para varrimit të tij.
Për sa i përket martesës, ajo ishte me siguri me mblesëri dhe bëhej
në një moshë shumë të re në krahasim me standardin tonë të tanishëm:
diku midis 12/13 vjeç për femrat dhe 14/16 vjeç për meshkujt, edhe pse
këta të fundit mund të martoheshin në çdo moshë e me femra shumë herë më
të reja se vetja. Martesa konsiderohej e shenjtë për Kishën dhe familja
si bashkësia themelore e shoqërisë. [xv]
Jeta e gruas bizantine që i përkiste shtresës së mesme, shprehet A.M.
Talbot, mund të ndahej në tri faza: fëmijëria, martesa/amësia dhe ajo e
vejushës/pleqërisë. [xvi] Sipas rregullave të shoqërisë bizantine,
gruaja ishte ajo që merrej me punët e shtëpisë dhe me sjelljen në jetë
të shumë fëmijëve, por jeta e saj ishte në përgjithësi një jetë e
vështirë, e ndonjëherë edhe e rrezikshme sepse shpesh ishte viktimë e
dhunës brenda dhe jashtë mureve të shtëpise. Vrasjet e foshnjeve të
gjinisë femërore ishin një praktikë mjaft e përhapur në shoqërinë
bizantine të kohës, kështu që prindërit luteshin për të pasur fëmijë
meshkuj. [xvii] Lindja e këtij fenomeni mund të bazohet në faktin se
mashkulli konsiderohej garantuesi i të ardhmes së familjes, pra shtylla e
saj, i cili do të mirëmbante dhe siguronte të mirat ekonomike, dhe në
rastin e shtresave të ulëta do të ofronte krahun e punës. Nëse një grua
nuk mund të kishte fëmijë apo sillte në jetë vetëm trashëgimtarë femra,
mund të ishte subjekt i diskriminimit ose, në rastin më të keq, viktimë e
vrasjeve. Një shembull në këtë drejtim është Perandorja Irena (Bertha e
Sulzbach), e cila sipas Michele Siro vdes rreth vitit 1160 e helmuar
nga bashkëshorti i saj, Manuel Komneni, pasi ajo kishte sjellë në jetë
vetëm trashëgimtare femra. [xviii]
Edhe në vepren e lartëpërmendur të Lorenzo Miniatit gjejmë
informacione të tjera interesante në lidhje me gratë viktima të dhunës:
“Perandori Manuel pati dy gra dhe një konkubinë. E para ishte një zonjë
që ridhte nga një familje gjermane me origjinë të lashtë e të fisme me
emrin Bertha, që do të thotë në greqisht Irena, e bija e Berengarit të
II Kont i fuqishëm i Sultzbach, e cila nuk ishte aq e bukur sa ishte e
këndëshme dhe e devotshme; ai e donte atë përzemërsisht dhe lindi me të
katër vajza femra, gra të bukura, dhe asnjë mashkull: Theodora që u
martua me Henrikun – Duka i Austrisë; Matilda që u martua me Guljemin –
Konti i Monte Pessulana; Polina që u martua me Almeriko – Mbret i
Jeruzalemit; Cyrmaria që u martua me Bela – Mbret i III i Hungarisë;
gjeta në një dorëshkrim të lashtë grek se Perandori Manuel, nuk mundi të
kishte me Perandoren e lartëpërmendur asnjë trashëgimtar mashkull por
vetëm femra; Patriarku i Kostandinopojës, i gjithëditshmi Kozma i
Athinës, prelat i devotshëm, u akuzua gabimisht përpara Perandorit nga
disa Peshkopë kundërshtar të tij qe u shprehën se ai (Kozmai i Athinës)
punonte për t’ia dhënë Perandorinë Isakut Sebastokrator, vëllait të
madh; Perandori u zemërua keqas kundra tij dhe meqënëse ishte xheloz për
kurorën e rrëzoi nga dinjiteti i të qënurit Patriark; ndaj Patriarku i
varfër i indinjuar nga kjo fyerje mallkoi barkun e Perandores … që ajo
të mos lindte kurrë fëmijë meshkuj, trashëgimtar të Perandorisë, si në
fakt ashtu edhe ndodhi.” (ita. “Hebbe l’Imperador Manuele due mogli, e
una concubina. La prima fu una Signora Alemana, nata di antica e
nobilissima stirpe Tedesca, chiamata Berta, che vuol dire in Greco
Irene, figliuola di Berengario Primo, potentissimo Conte di Sultzbach,
la quale non era tanto bella, quanto gratiosa, e divota; con tutto ciò
l’amava Egli cordialmente, e fece con Essa quattro figliuole femmine,
bellissime Donne , e nessun maschio, ciò Theodora che fu maritata in
Henrico Duca d’Austria, Matilde fu Moglie di Guglielmo Conte di Monte
Pessulana, Polina fu maritata in Almerico Re di Gerusalemme, e Cyrmaria
fu Moglie di Bela Terzo Re d’Ungheria. Trovo in un antico manoscritto
Greco, che l’Imperador Manuele non poté mai fare con l’Imperatrice
suddetta nissun figliolo maschio, ma tutte femmine; perché il Patriarca
di Costantinopoli Cosmo d’Atene dottissimo, e divotissimo Prelato, fu
accusato falsamente da alcuni Vescovi suoi contrari avanti l’Imperatore,
col dirgli che Lui procurava con tutto il possibile di dare l’Imperio
ad Isaacio, Sebastocratore Suo fratello maggiore; Onde l’Imperatore si
alterà grandamente contro di lui, come geloso della sua Corona, che per
ciò lo fece deporre da quella, dignita Patriarcale. Onde il povero
Patriarca sdegnato di questo affronto maledì il ventre
dell’Imperatrice…accionchè non potesse fare mai figliuoli maschi,
successori nell’Impero, come in effetto così successe.”) [xix]
Miniati citon fjalët e Patriarkut Kozma të Athinës: “Le të mësojnë
pra Princat Sundimtare nga ky ndëshkim i rreptë që Perëndia i ka dërguar
Perandorit Manuel, nëpërmjet këtij Prifti të mirë, që të mos përbuzin
dhe të mos keqtrajtojnë Prelatët dhe Priftërinjtë e tyre, në mënyrë që
të mos u ndodhë një ndëshkim me i keq se ky.” (ita. “Imparino dunque i
Principi Sovrani da questo rigoroso castigo che mandò l’Iddio
all’Imperator Manuele, ad’intercessione di questo suo buon Sacerdote, di
non disprezzare, e mal trattare i loro Prelati, e Sacerdoti, acciochè a
loro non succeda alcun’altro castigo, peggior di questo.” Mbështetësit e
Manuelit u përpoqën të krijonin si të besueshme idenë se shkaku i
vdekjes (së Perandores) ishte një mallkim i nisur nga Patriarku Kozma i
Athinës, por ka shumë mundësi që në fakt të bëhej fjalë për një
‘uxoricidio’ (lat; vrasje bashkëshortore). Në këtë mënyrë të ngjashme
mund të eliminoheshin edhe kundërshtarët e tjerë të Perandorit.
Dhuna që ushtrohej ndaj grave prej burrave të tyre zhvillohej në
shumicën e rasteve brenda mureve të shtëpisë. Patlagean na sjell
shembullin e ‘Maria la Giovane’ e cila pas akuzave fallco që i bënë për
tradhti bashkëshortore, u keqtrajtua: atë e rrahën, e tërhoqën zvarrë
prej flokësh dhe e goditën deri në vdekje. [xx] Në shoqërinë bizantine
nuk ishin të rralla rastet e shkurorëzimit, edhe pse duke nisur prej
gjysmës së dytë të shekullit të gjashtë shkurorëzimi u ndalua. [xxi]
Megjithatë, arsyet e mundshme për tu divorcuar parashikoheshin nga ligji
në fuqi; kështu për shembull, gjatë sundimit të Justinianit,
bashkëshorti mund të kërkonte shkurorëzimin nëse bashkëshortja ishte
fajtore për shkelje kurore. Ligji e parashikonte divorcin në raste të
tilla si: marrëdhëniet e shumta fizike të gruas, impotenca e
bashkëshortit, vrasjet në tentativë ose në raste sëmundjesh. [xxii] Një
alternativë përkundrejt divorcit ishte ndarja e çiftit për arsye të
zgjedhjes së një jete kishtare si murg ose murgesh në manastir. [xxiii]
Në raste të rralla disa gra që përqafonin shënjtërinë, shuguroheshin si
virgjëresha dhe për këtë arsye kishin refuzuar edhe seksualitetin.
[xxiv] Me siguri nuk kanë munguar ato raste në të cilat, pas vdekjes së
kryefamiljarit, gruaja, duke zëvendësuar bashkëshortin e saj nuk mund të
rimartohej, sidomos në ato raste kur fëmijët ishin ende në moshë të
brishtë. Kjo zgjedhje do të thoshte sakrifica të mëtejshme për femrën:
pik së pari duhej te jepte dorëheqjen prej seksualitetit të saj; së dyti
duhej të simulonte përngjashmërinë me një mashkull. Një shembull
interesant i këtij simulimi nga ana e femrës na vjen prej një praktike
ballkanike, e më konkretisht nga veriu i Shqipërisë, në zonat rurale dhe
malore ku akoma egziston dukuria ku gratë “përpiqen të bëhen burra”
duke u thirrur me emrin “virgjëresha të betuara”. Disa studiues
perëndimor dhe shqiptarë që e kanë analizuar këtë zakon, besojnë se
praktika i përket periudhës mesjetare, por sipas mendimit tim, kjo
traditë është akoma edhe më e hershme. Një “virgjëreshë e betuar” që nga
momenti që zgjidhte këtë lloj jetese, duke hequr dorë prej
seksualitetit të saj e duke mos u martuar, simulonte mashkullin në të
gjitha aspektet e jetës. Në fakt, ajo vishej si një mashkull duke
fashuar gjoksin në përpjekje që ta fshihte e madje ulej së bashku me
meshkujt. Bashkësia shoqërore e pranonte një dukuri të tillë që nga
momenti kur femra kryente një betim të shenjtë përpara Zotit dhe përpara
komunitetit. Me sa duket kjo dukuri e lashtë sociale qeverisej nga
ligji tradicional i Kanunit, një kod zakonor shqiptar që daton në formë
të shkruar në shekullin e pesëmbëdhjetë pas Krishtit dhe i cili është
aplikuar në zonat malore të Shqipërisë. Sipas Kanunit, betimi i
transformimit zhvillohej përpara 12 meshkujve të fshatit, pas të cilit
“virgjëresha” fillonte e sillej në menyre mashkullore, merrte emrin e
një mashkulli, mund të mbante armë e gjithashtu kishte të drejtë të
qëndronte me burrat në të njëjtën dhomë ku grave nuk u lejohej.
Virgjëreshat fitonin të drejtën për të blerë, shitur dhe qeverisur
pronën, gjithashtu mund të merrnin pjesë në luftrat dhe në hakmarrjet
midis klaneve. [xxv] Një studim interesant që ka të bëjë me këtë dukuri
është zhvilluar nga antropologia britanike Antonia Jang në librin e saj
“Women who become men: Albanian sworn virgins”.
Përfundim.
Pavarësisht se qëndrimi i bizantinëve ndaj grave ishte shpesh mizor,
negativ dhe me paragjykime, gruaja ishte përherë boshti i familjes.
Ashtu si në të gjitha shoqëritë patriarkale, sikurse në të vërtetë ishte
edhe ajo bizantine, këto paragjykime ndaj grave ndoshta ushqeheshin
kryesisht nga kisha meqënëse në bazë të teksteve të shenjta Eva ishte
gruaja e parë që mëkatoi e tunduar nga ‘djalli’. Por, ashtu siç na e
sjell edhe Talbot në rastin e poetes Cassia (shek. i IX-të) gjatë një
shkëmbimi opinionesh me perandorin Teofil të cilit i shpreh se: “Kursi i
tërë rigjenerimit të njeriut nisi nga një grua”[xxvi] Pra, në fund të
fundit, figura femërore ka qënë dhe do të jetë ajo që gjithmon do të
rigjenerojë dhe ushqejë të tashmen dhe të ardhmen e njerëzimit.
(publikuar ne gazeten Standard 28.04.2014. http://www.standard.al/femra-ne-boten-bizantine/ )
Post
